رقص واژه ها بر صفحه سپید

"زین حسن تا آن حسن صد گز رسن"
گاه اتفاق می‌افتد که از دو ثروت‌مند که هر دو صاحب مال و مکنت فراوان هستند یکی در خست و امساک حتا به جان خویش و عائله‌اش رحم نمی‌کند و بالمال (سرانجام) جان بر سر تحصیل مال و ثروت می‌دهد ولی دیگری را چنان جود و سخایی است که به قول استاد دکتر عبدالحسین زرین‌کوب: «حاتم طایی را به چیزی نمی‌گیرد و اگر تشنه‌یی را دریایی و ذره‌یی را خورشیدی بخشد این همه در چشم همت‌اش به چیزی نمی‌آید.»
در چنین مواردی اگر پای قیاس و مقایسه‌ی این دو عنصر که در دو قطب مخالف قرار دارند در میان آید از باب طنز و کنایه نیش‌خندی می‌زنند و می‌گویند: «زین حسن تا آن حسن صد گز رسن» و یا به اصطلاح عامیانه «این کجا و آن کجا.»
ابتدا فکر می‌کردم که در این ضرب‌المثل عامیانه دو کلمه‌ی «حسن» را از باب رعایت قافیه استعمال می‌کنند و این مَثَل سائر نباید ریشه و اساس داشته باشد تا به دنبال آن پی‌جویی کنم، ولی به تازه‌گی به همت مولوی بر آن دست یافتم:
سلطان محمد خوارزم‌شاه ندیم و مصاحبی داشت به نام حسن عمادالملک ساوه‌یی که در اواخر عهد سلطان محمد از وزیران و مقربان خاص‌اش بوده است.
عمادالملک در شفاعت‌گری و پای‌مردی و تحقق نیاز نیازمندان و تجلیل و بزرگ‌داشت شاعران و نویسنده‌گان، وزیری نیک‌اندیش و برای سلطان مایه‌ی نیک‌نامی‌بوده است. در یکی از روزهای جلوس سلطان که بزرگان و خاصان دربار را پذیرفته بود شاعری با استجاره‌ی قبلی به حضور آمد و قصیده‌یی غرا با اشارات و استعارات و تشبیهات مناسب در مدح سلطان می‌خواند. چون سلطان هزار دینارش صله می‌فرماید، وزیرش حسن عمادالملک این مقدار صله را از جانب سلطان اندک و نادر برخورد نشان می‌دهد و برای شاعر ده هزار دینار از خزانه‌ی سلطان حاصل می‌کند. چون شاعر می‌پرسد: «کدام کس از ارکان حضرت این عطا را سبب شده است؟» می‌گویند وزیری است که «حسن» نام دارد.
چندی بعد که فقر و افلاس شاعر را دوباره به مدحت‌گری وا می‌دارد، سلطان هم‌چنان به شیوه‌ی سابق هزار دینارش صله می‌فرماید اما متاسفانه وزیر سابق از دار دنیا رفته و وزیر جدید سلطان که از قضای روزگار، او هم نام‌اش «حسن» بوده است اما برخلاف آن «حسن»، سلطان را از این مقدار مال بخشی مانع می‌آید و با تاخیر و لیت و لعل که در ادای حواله‌ی مال می‌ورزد شاعر بی‌چاره و وام دار را به اجبار به دریافت ربعی از عشر آن و به روایتی عشر آن راضی می‌کند. این‌جا وقتی شاعر متوجه می‌شود که این وزیر جدید هم «حسن» نام دارد درمی‌یابد که بین «حسن» تا «حسن» تفاوت بسیار است و یا به اصطلاح دیگر «زین حسن تا آن حسن صد گز رسن»
و آن‌جا که سلطان به وزیرِ بد گوش دارد تا ابد برای وی و سلطنت‌اش مایه‌ی رسوایی خواهد بود، هم‌چنان که دیدیم ملک و مملکت و حتا جان و مال و خانمان‌اش را بر باد داد و مغولان خون‌خوار را به ویرانی‌ی بلاد و امصار و کشتار مردم بی‌گناه ایران واداشت.